Jas upatanim we qatzijom chiwe waral, chirij ri ch’ab’al q’ateb’al tzij blogs (elecciones 2015). Le xkib’an le winaq che taq we ramaj ri, ma b’anom taj, ma ilom taj. Rumal ri ch’ojinik xb’antaj xo’l taq le b’e, le nimaq keqele’n, xikiyakanoq le kichak, xe’chapatajik, xe’koj pa che’ rumal ri nimaq taq elaq’ xkib’ano. Rumal k’ula le kichaik chik le k’ak’ taq q’ateb’al tzij, k’i le winaq xeb’ek che kicha’ik le q’atab’al tzij chik.

K’o jun are nab’e k’olik, are ch’akanaq, maj aretaj xch’akanik. Sib’alaj winaq xeb’e che le ucha’ik le q’ateb’al tzij rumal ma xkaj tachik are xaq junam ke’ch’akanik, are xkaj e are’ are ri k’ak’ taq winaq ke’ch’akanik. Chanim are kujtayinik ¿Jas ri b’e petanaq pa uwi’ we Iximulew?

Ri NDI xtzijon ruk’ Carlos Sarti, are nim raqele’n che le Komon Propaz, xaquje’ k’o raqele’n chi upam ri Mirador Electoral, are kuchomaj chi uwi’ le cha’b’al q’ateb’al tzi rachi’l le petanaq pa uwi’ ri Iximulew.

Ri achi Carlos xub’ij chi “sib’alaj ku’l uk’u’x charij ri chomanem kakib’an le tinamit pa uwi’ we winaq ke’taqan pa uwi’ we qatinamit. Xub’ij “chi rich’ojinik xb’antaj pataq ri xo’l b’e ma k’ota k’ax, ma k’ota kamisanik xb’antajik. Xuk’am uloq utzil pataq k’i tinamit” Are’ kuchomaj “Ri chab’al q’ateb’al tzij pa 2019 are kab’antajik, k’exelik xaquje’ pacha we xb’antaj pa le 2015, le winaq kakiporoj le wuj rumal utz taj kakilo le kokib’al, le kib’antajik le q’atab’al tzij.

Le q’ateb’al tzij ma usolim taj rij le k’ax, le ch’oj xriqatajik pa ch’ab’al q’ateb’al tzij, rumal b’a’ wa’ kariqataj chi na pa le jun chik.

Le winaqib’ are xkilo ronojel uk’ayowal, utz xkilo xe’el xo’l taq b’e pa 2015. Sib’alaj winaq xkichomaj rij we chab’al q’ateb’al tzij, xa rumal xkilo ma utz taj ke’tajin chik le q’ateb’al tzij. Rumal k’u la’ ma k’ota ch’oj, le winaq xe’ walijik, xkib’ij le ma kaqaj taj pa ki nojib’al. Chanim le winaq xkimol kib’ re ub’ixik le kaqaj taj chikiwach xaquje’ che uya’ik uchuq’ab’ le ub’ixik le kaxk’olil kariqatajik chi upam le q’ateb’al tzij.

Le winaq tajin ke’ch’awik, tajin kakilo le k’ayewal rumal la’ chanim k’o chuq’ab’, k’o chomanik charij ronojel kariqtajik.

Ronojel ramaj rech uchai’ q’ateb’al tzij, le Komon Propaz xchoman charij ri uk’ayowal pa wi ke’ok wi le qawinaqil rech kilik we k’o k’ax, k’o xriqatajik ma utz taj ri kub’an k’ax la’ che le utzilal pataq le k’aslemal. Xkitzijob’ej kib’ ruk’ le komon (CODEFEM)  xaquje  (RENO’J), rech xkilij, xkichajij jas rik’ax, jas xriqitajik chi upam riqatinamit mayab’ xaquje ri ixoqib’.

Carlos xrilo chi sib’alaj k’i le winaq, le ixoqib’ mayab’ xeb’e che ucha’ik ri q’atab’al tzij. Rumal pa we k’ak ramaj xmajitaj chik pa 2016 tek’u chi’ pa 2019 sib’alaj winaqib’ ke’opan che ucha’ik ri nimaq keqele’n che kitinamit. E karaj le winaq rech taq le tinamit, e k’o chi upam le winaq ke’cha’ik rech q’atab’al tzij, xe jeri’ le winaq keb’e che le kicha’ik. Xaq xuw ri jer’ le nimaq keqle’n keta’m le k’ax, le ub’antajik jun tinamit. Tek’u chi’ le winaq kaketa’maj jas katajin kub’an k’ax che jun tinamit xaquje’ kketa’maj su b’anik rutzil che xaquje’.

Le nimaq taq keq’le’n tajin kakib’an chak, tajin ke’choman charij le xkich’ojij le winaq junab’ij xo’l taq le b’e. Rech ma k’ota chik elaq’, ma k’ota chik k’ax. Le Ministerio Público rachi’l le la Comisión Internacional contra la Impunidad en Guatemala (CICIG) to’m rumal le Naciones Unidas, are taq la’ xetob’an che le resaxik loq chi saq le elaq’ ketajin le q’ateb’al tzij rumal b’a la’ xe’yekataj le winaq che uch’ojaxik kesaxik b’ik. Chanim kakib’ij chi la’ le komon kakib’an le kichak pataq le qatinamit.

Xaquje’, le Ley Electoral y de Partidos Políticos, xtz’ib’ax kan chi upam chi konojel le winaq kakib’an jun elaq’, jun k’ax, k’o q’atab’al tzij chikij. Chanim, ronojel komon kakaj ke’oj che q’atab’al tzij, kakib’an k’ax, ke’elaq’anik, kakitoj US$250,000 rumal le k’ax. Rumal b’a wa’ ke’ye’xik ma k’ota chi k’ax, ma k’ota chi elaq’ kariqitajik chi upam le q’atab’al tzij. Are b’a pa uq’ab’ le tinamit k’o wi le uchajixik, rilik qas kab’an taj ub’anik la’ le kub’ij cho le wuj xjux kanoq, rech k’o b’a sib’alaj chuq’ab’ rech ma k’ota chi qajem pa le k’ax. Miguel Angel Gálvez, le q’atal tzij rech la’ le nim elaq’ xkib’an ri Otto Pérez Molina, xub’ij “Are le winaqil, are la’ ke’b’inik, ke’ ch’aw charij ri kariqataj pa le q’ateb’al tzij. E karaj kaqab’ano, kaqataqej rilik”.

Ri ramaj are kab’inik, are kak’utuw chaqa wach jas uterenexik le chak kakib’an le q’ateb’al tzij. Cha qa chakuj b’a le komon qijb’, rech k’o qachuq’ab’ rech utayik qas utz usachik le pwaq kab’anik, qas rech pa uwi’ le k’aqom wi, ma elaq’ taj.

Are le achuq’ab’ xab’ano, rilik nim taj, ronojel chuq’ab’ kaqamolo, kaqanuk’u, nim ke’el wi, nim uchuq’ab’ kub’ano. Are wa’ kuya nim chuq’ab’, kuk’am ulwq nimaq taj utzik chi uwi we qatinamit. Rajawaxik winaqil Ixiqib’-achijab’ rech Iximulew nim kik’u’x, nim kichuq’ab’ tajin kakichup uwach ri maj ch’wem, ri maj xib’irib’. Chanim chaqayeka qib’, chuj ch’awoq, chaqato’ qib’ rech nim qa chuq’ab kub’ano.

Pa Maya’ K’iche’: Ixchayimja, Sonia López.