Chin ri Yesica Hernández, jun ajtz’etonïk chin Xelajuj Noj, ri jun samaj pa ri k’aslem chuqa pa  ch’ob’ chin ri ru tinamït nuya’ q’ij chin nusajmajij ri ch’ojib’äl. K’ari ri jun winaq kaji’ ru juna’, Yesica su samaj pa Instituto Centroamericano de Estudios para la Democracia Social (DEMOS) ruk’u’an wo’o’ juja’ rutz’eton ka’i’ k’aqowäch cha’oj .Nub’ij chin ri k’aqowäch cha’oj nim rub’ikil pa kik’aslem ri winaq’i taq nkiqu’apo ri rub’eyal ri ch’ob’, chuqa’ nim ruq’ij pa ki k’aslem ri taq ixtani’, kajola’ chin nktzatape ri ütz kisamaj ri motzaj ch’ob’ chuqa ütz rusajmaxik ri puwäq nkijach pa riwi’ ri kisamaj chuwach  ri tinamït.

“Jo’axik nu qasmajij ri qana’ye’onik. Taq maxtqab’antachek, nqaya’ ruq’ij chin nk’ajchek winaq ye tzijon paqawi,” chub’ij Yesica chin ri NDI pa jun tzijonem. “ Ri jun samaj re nqorto’ chin nqayek pa jun utzijlaj k’aslem ri qatinamit k’o che ri samaj ri nuk’ulem nubantaj pa saqel, chin kiri’ nuqat ruwach ri k’ayewal k’a ri elaq’, xub’ij”.

“Ri jun tz’etonïk xirto’ chin nuq’ax pa nujolom rub’eyal runuk’ulem winaqil  pa tinamït, chuqa xirto’ chin nojij ri ütz samaj” chub’ij ri Fredy Sitavi, jun ajtz’etonïk chin ri B’oko.

Ri NDI xutzijon ka ye wuqu’ ajtzetinïk chin ri tinamït xeto’on k’a ri DEMOS pa tzetonïk k’aqowäch cha’oj chin junab’ir pa k’ak’al kab’lajuj (52) tinamït chin ri qaq laj k’al waqxaq laj (338) k’o pa Iximulew. Pa jun wuqq’ij, chin  jun q’o’ jwek’al b’elej laj (539) ajtz’etonïk xkiq’axaj jun kutunik  chin xkitz’ib’ajka pa ri jun wuj  ri jalajoj cha’oj, achike xeb’anache, chuqa xuq’aj  ri ch’ojib’äl ch’ob’.

K’a ri motzaj chin ri Mirador Electoral, DEMOS xk’ul ronojel ri taq k’ayewal chub’antaj pa taq tinamït xuq’axaj pa rulewal  tzijob’al. Chin kiri’ ri winaqirem xkitamaj ri k’ayewal ru chajin  ri k’aqowäch cha’oj chuqa ri jo’axik ri ruto’ik. Chuqa’ xiya’apo ri achike ruto’ik  ri k’amol b’ey yek’o chuwach ri k’aqowäch cha’oj chuqa k’a ri motzaj ch’ob’, chin kiri’ nkiyek jun ütz pixab’ k’aqowäch cha’oj pa ri qatinamït.

Ka ri’ molori’il pa taq  tinamït, DEMOS xujach ri k’ayewal xukel ri ajtzetonïk. Ri jalajoj samaj re xerto’ ri ajtzetonïk xukitzat ri k’ayewal tajin nkiq’axaj ri taq tinamït. Ri jun tzijonem re  xuq’axaj ri Orlando Cun, jun ajtz’etonïk chin ri tinamït Tz’olojya’: “Ren xinwetamaj xin nojij ri pixab’ pa ruwi’ ri k’aqowäch cha’oj  ru b’eyal chuqa’ ri k’ayewla. Xinwetamaj ri jalajoj kiwach taq  winaq k’o nim kiq’ij pa molaj ch’ob’, chuqa’ yek’ey k’ala’ maqetamanta kiwäch”.

K’a ri samaj xikib’an k’a ri k’aqowäch cha’oj, DEMOS xusamaj ka ri winaqi chen xurto’ chin nukiqaxajpe ki tzij pa  rulewal tzijob’al, chin nkiya’apo chuwach ri tinamït ri ch’ojib’äl ch’ob’. Ri k’at chin ri ajtz’etonïk  chin ri Mirador xerto’ chin nukib’an ri jun samaj re’ pa tinamit Iximulew. Ri ajtz’etonik chin xetzijon k’a ri NDI, jun motzaj  tajin yesamaj k’a ri DEMOS k’a nukajchek samaj, ja yalan nukikot ri kiwanima  chin yesamaj pa k’aqowäch cha’oj  chin nukiqaxajpe kitzij.

Ri ochochib’äl chin ri k’amol b’ey chin ri DEMOS, Anabella Rivera, ri ajtz’etonïk chin ri k’aqowäch cha’oj, chin xkichajij jun tojb’al pa ruwi’ ri tzijob’al, yala’ nim samaj xkib’an ruma’ chin xekowin xkiq’axaj ri rub’eyal chuqa ri k’ayewal xub’antaj pa k’aqowäch cha’oj. “Pa ri jun tinamït akuchin mankitzijojta ri achike nub’anataj pa tinamit, ruma ri nim ru q’ij nketamaj rub’eyal ri tzijob’al. Ri tzijob’al nim ru q’ij chin yataj ri ütz k’aslem rupach’umri’ k’a ri jamali’ chin yataj ri  jun utzilaj pa ri ch’ob’”, nub’ij ri Rivera.

DEMOS chuqa xusamaj k’a ri motzaj  winaq pa juk’al (20) tinamït chin ri juk’al ka’i’(22) tinamït chin ri  Iximulew, Ri jun samaj re xuto’on ka ri cho’b’. Ka ri jun samaj re xaq’alajin chin ri winaqib’ majun ki nojb’al chij ri cho’b’ chuqa chij ri taq  kamol b’ey eko’, ruma’ nkiq’u chin ri cho’b’ yala’ ma ützta’  ruma’ ri ek’o aleq’oma’ chupan.  Ka  ri jun samaj re’ xketamaj chin ütz chen  yana’ye’onik pa cho’b’ chin nkismajij  ki ch’ojib’äl, kiri nkiq’at ruwach ri taq eläq nub’ataj pa nuk’ulem ruma’ ri chapomal. Ri winaqirem nukib’ij chin nuqach chekiwäch  ye  ok’ pa cho’b’, ruma’ chin maketamanta rub’elyal ri jun na’oj re’, chin kiri yeto’on pa ri kitinamït.

Ri ojer pixab’ xekib’ij ri ajtzetonïk  chin xetzijon pa ri jun motzaj re, nukib’ij  ri k’ayewal  xukel pa  ri jun samaj re’. Pa ri jun k’aqowäch cha’oj, Aracsala Chang, chin ri nim tinamïtIximulew, nub’ij chin yekey ixtani’ kajola’, xkajo’ xe to’on chupan ri jun tzetonik re’, chuqa ri Mirador Electoral xuya ki q’ij, “ Xenwetamaj  kiy ri k’ayewal chuqa  ri ixtani’ yajola’ yeto’on”, xubij ri Aracsala. “Ye k’ey ri tan ixtani’ kajola’ majun nujaqa’ ri b’ey chikiwäch, jo’axik kito’ik”,xub’ij.

Ri k’aqowäch cha’oj xuk’is pa lajuj ik’ kaxlan, Yesica nub’ij ya la nim ru q’ij ri cho’b’, chuqa ri ajampe  xub’anataj jonab’ir nuyek kik’ux ri winaqirem. “Jo’axik jun samaj chin ri tzetonïk nuq’a chin nuya’ ruq’ij ri k’aqowäch cha’oj”, chuqa’. “Rub’eyal, nqotikir nqasmajij ri tz’etonik  ri jonojel ri samaj nub’anataj chij ri ch’ob’, taq nuyataj ri cha’oj chij ri k’amol b’ey chi ri qatb’al tzij chuqa jalajoj kamol b’ey chi ri qatinamït. Xutikir pa re juna re’,  nim ruq’ij chin nuqayek jun utzilal k’aslem pa ri qatinamït. Taq nuqayek qak’ux  chinnqachajij ju utzilal pa qatinamït, nqawe’ej chin yare’ ramaj  nuk’ulum ri saq q’ij”. xub’ij.