U kulb’alib’ uxchile’ “Kumool Ixoj Nuk’iib’” (Red de Mujeres Ixiles) ib’i echen tu Naab’ a’, uma’l u tenam echen xo’l cha’xal nimla vitz tu Tx’iche’, ootzimal tu kajaayil u Tx’ava’ Ixime’ uva’ a’ jejle’l kat unq’a Kumoole’ tu unqa’ tx’ava’e’ vaa’.  U Red de Mujeres Ixiles tuk’ kab’lavat k’ulb’alib’ uxhchil kat iloch u Acción Ciudadana (AC) ti’ ika’ya’l u tx’akib’e’ ti’ itxaap kan ijlenal tu’k’ iq’esal  tenam, ti’ ika’yale’ kam k’axk’oj eq’omal sta’n as janka’l puuaj kat isojsaj unq’a partido políticooe’ ti’ imoxb’el u tename’ ti’ taq’ax vi’ iq’ab’ sti’.  Tu viinqil tenam kat uchkat u aq’one’ vaa’.

B’iix kuxh ku yolone’ tu’k aak Juana Baca, b’oq’olin tetz u k’ulb’alib’ uxchile’ Red de Mujeres Ixiles, kat yolono’ tu’k’ aak Paula Ramírez tuk’ aak Andrés Saquic unpajte, ka’va’l uxhchil uve’ ka’yan u tx’akiib’e ti’ itxaap kan iq’esal tenam, kat yolono’ tuk’ chajaak as la tal chajaak sqej kam kat ipaleb’e chajaak tu aq’one’ uve’ “Ik’ul kuxh tib’ ku txumb'al, ye' kuxh ku yaa qib’ ” ib’ii.

Kamal a’ taq’onb’e’n u Red de Mujeres Ixiles ilochpu unq’a ixoje’ uve’ ni kuxh tixmale’, uve’ at kuxh vatz k’axk’oj, as ni loch chajaak unq’a ixoje’ uve’ ni kuxh ik’axb’isale’ ta’naj itzumel moj ta’n tenam, kat til chajaak uva’ ni txakon ti’ u taq’on chajaake’ uva’ la ka’yal u tx’akiib’e ti’ itxaap unq’a q’esal tename’. “A’ echen kat taanxalal u qaq’one’ k’atz u tename’” taq’ aak Xhive’ ni tale’; “Ni qiitz’a ilochpu unq’a ixoje’ uve’ ni kuxh tixmale’, uve’ at kuxh vatz k’axk’oj tan ye’l kuxh iya’eb’ale’ uk k’axk’oje’ ati as an kuxh u Políticaae’ ni ixman unq’a ixoje’ unpajte, ech stié uva’ ni qil isuuchil u ku tename’. Kat ul u aq’one’ vaa’ tz’ajsan ka’tz u q’aq’one’.” Taq’ itzojpu aak.

Va’laxh u k’axk’oje’ uve’ ni paleb’e unq’a ixoje’ as naytzan chite’ ti’ ije’ch’ul tu Tx’ava’ Ixim, nimaleen ixoj ni yatz’pe’ tu tename’ vaa’ as tzitza’ kuxh ni yatz’ax kat nimal ixoj ti’ ka’t unq’a tename’ vatz kajaayil u tx’avaiile’. Jit kuxh ta’n u  k’axk’oje’ eq’omal ta’n u tx’akiib’e’ ti’ itxaap q’esal tenam kat qitz’a, pet kat qiitz’a u k’axk’oje’ uve’ kat ipaleb’e unq’a ixoje’ tu latz’e’ vaa’. U aq’one’ itz’an ika’y u tx’akiib’e uve’ kat ib’an u Accion Ciudadana kat lochon u NDI sti’ tuk’ uma’l u aq’on uva’ “Txeechil taq’ax vi’ q’ab’” ib’ii as ni chuk ilochax unq’a uxhchile’ ti’ ika’yal u tx’akiib’e’ ti jikil aq’al uva’ txeechil koj ib’ana, ye’ koj ch’aao uch sti’ as ye’ koj k’axk’oj ipaleb’e unq’a ixoje’, tan ye’ ni lochon u k’axk’oje’ ti’ itxeechil cha’ma.

U k’axk’oje’ uve’ ni paleb’e unq’a ixoje’ an kuxh tu Estadooe’ ni tuchkat as ni tuch tu aq’on unpajte, as jatvatzul kuxh ib’anax u ka’jk’oje’ tu umaj ixoj, echkole’ uve’ ni q’ospe’, ni k’axb’isale’, ni tokeb’ele’, ni tixmale’, ye’l kuxh itxa’k as ni kuxh iyoq’pe’. Janka’l u k’axk’oje’ vaa’ ni yaansa itxumb’al unq’a ixoje’ as ye’ ni sa’ ve’t cha’ma toke’ tuk’ taanxalal ti’ umaj aq’on echkole’ u politicaae’, as ye’l u komon txumb’ale’ (Democracia) ni tel ve’t vi’ toj. Echkole’ tu Tx’ava’ Ixim, ni tx’iib’ unq’a ixoje’ ti’ ilochpu unq’a Partido Politicooe’ as moj ni xo’visal cha’ma ti’ uva’ ye’l cha’ma la lochpu ve’te’ ta’n unq’a loch’ba’le’ ni taq’tzan u ijlenale’ uve’ ilel isuuchil ta’n umaj uxchil uve’ ni sa’ toke’ ti’ u tx’aakiib’e’ as ech ni tulb’e’ chajaake’ itx’iib’ unq’a ixoje’ ti’ tok xo’l u partidooe’ as ti’ taq’ax vi’ iq’ab’ ti’ uma’j uxchil uve’ ni tal itx’akone’.

Kamal jolol naj tuk’aj ixoj ni pal tu k’axk’oj ti’ kuxh u politicaae’, asoj a’ unq’a ixoje’ ni ch’eche’l imaas echkole’ chas proob’e’ uve’ ni k’ulun u loch’b’ale’ aq’eltzan ta’n u ijlenale’. “Unq’a uxchile’ uve’ ato’k ti’ partido político, chajaak ni b’anb’en imaas u loch’o’me’ uve’ ni taq’tzan u ijlenale’,  ti’ ik’axb’isal unq’a ixoje’ as ni txumb’ali ve’t cha’ma uva’ jik la txumb’al kuxh u vaa’ as kamal ech tuchin uk politicaae’ vaa’ ni tal ve’t cha’ma, tul jiteche’.” Taq’ aak Xhive’ ni tale’.

Kat itxumb’ali u Red de Mujeres Ixiles ixeep ika’yal u tx’akiib’e ti’ itxaap kan iq’esal tenam tu nimal jejleb’al tenam tu Naab’a’ as tu K’usal, tu unq’a atinb’ale’ uve’ ib’ankat nimal k’axk’oj  ta’n unq’a tx’akiipe’ uve’ palyukan. Kat pal unq’a uxchile’ stuul uve’ ni ka’yan u tx’ak’iib’e’ uva’ at chajaak vatz k’axk’oj echkole’ q’osiib’ moj xo’visamal uxchil la b’anaxi ta’n unq’a tename’ uve’ ni xekeb’ ti’ unq’a partido politicooe’.  Jank’oj at k’axk’oj, kat itxumb’ali unq’a uxchile’ ika’yal u tx’akiib’e’ tan tul at chajaak tzi’ as ni xaan chajaak xo’l u tename’ ni lochon chajaak ti’ itaneb’ umaj ch’aao moj q’osib’ as la yolon chajaak ti’ unq’a uxchile’ uve’ ni k’axb’isale’ as ye’ ni nimal iderecho.

“Kat ku txumb’ali ika’yal u tx’akiib’e’ tan kat qila’ uva’ jatxel kuxh tib’ ku vatz tu kajaayil u ku tename’ as ni kuxh ku yaa qi’b’ tul uva’ ni xe’t u politicaae’ ” taq’ iyolon aak Paula tu’k aak Lixhe’. “Echkole’ o’ ka’yan tetz u tx’akiib’e’, a’ ku sa’ uva’ ye’l ch’aoo la ib’an sti’ as la ku laa ivatz u k’axk’oje’,” taq’ chajaak kat tala’.

Jit kuxh ixeep ik’axb’isal unq’a ixoje’ ta’n u tx’akiib’e’ kat itz’ali’ pet itz’ali’ uva’ la oksal cha’ma tul u latz’e’ vaa’ aq’al uva’ la tal cha’ma’ kam ni sa’b’ela cha’ma. Uma’l 140  uxhchil tetz u Acción Ciudadana uve’ kat ka’yan u tx’akiib’e’ vaa’ as pal pok’ochil chajaak uve’ ixoj – tzitza’ kat oksal u ixoje’ stuul imaas ti’ ika’yal u tx’akiib’e tan jite’che’ vatz kajaayil u tx’ava’e’ echsti’e’ uva’ eela kuxh ivatz ixoj tu’k naj kat iba’na ch’o’ ni qale’. Echkole’ uvi’le’ unpajte, b’i’t ye’ la oon ti pok’och’il jatvatzul unq’a uxchile’ kumool tu kajaayil u Tx’ava’ Ixime’ uve’ kat ooki’ ti’ ika’yal u tx’akiib’e’. Echkole’ tu Naab’a’ tu’k’ tu K’usal uve’ echen kat nimal unq’a kumoole’, jank’al chit unq’a uxchile’ uve’ kat ka’yan u tx’akiib’e’, kumool chit chajaak kajaayil kat iba’na.

Nimaleen uxhchil kat eq’on ivi’ u aq’one’ vaa’ xo’laj unq’a vi moole’, as kat ik’ujb’a’ ve’t u tename’ ik’uul ti’ chajaak tu unq’a jejleb’al tename’. Echkole’ kat ib’ana’, kat ichuk u tename’ chajaak ti’ ich’otil itxumb’al tan chajaak ootzin tetz tokeb’al u politicaae’ uve’ kat tal ve’t u tename’. Ech sti’e’ b’aj uva’ b’a’n la ooksal uxhchil uve’ echen tu junun jejleb’al tenam ti’ ika’yal u tx’akiib’e ti’ itxaap iq’esal tenam, tan ni k’ujb’a’ u tename’ ik’uul ti’ chajaak as ni loch chajaak u tename’ ti’ iyolone’ ti’ unq’a vi paleb’eeme’.

Eela kat eel viyol aak Paulaae’ tu’k’ Aak Lixhe’ ti’ uva’ kat iloch u aq’one’ vaa’ chajaak ti’ ich’ii itxumb’al ti’ taq’onve’ tu vi jejleb’al tename’. “Kat ik’ujb’a’ unq’a ixoje’ ik’uul sqi’ as txeechil iyolon cha’ma ti’ ich’otix sqej kam la ib’an cha’ma moj kam itzaq’b’u ch’ama la ib’ane’ vatz umaj k’axk’oj as qal isuuchil ti cha’ama, kat ku loch cha’ma”, taq’ chajaak kat tala.

Unq’a aq’one’ eche’ vaa’, uve’ ni k’ujb’a’n ik’uul u tename’, meresteel la b’anaxi tu uma’l tenam eche’ u Tx’ava’ Ixime’, uma’l tenam uva’ kat ipaleb’e k’axk’oj tu ch’aoo as kat taq’kan x’ovichil, k’atz u tename’ mit’an yol ni ib’an uxhchil. U ch’aooe’ uve’ kat uch tu Tx’ava’ Ixim uma’l 36 yaab’ kat ib’ana as umal 200,000 chaxaj kaj kamchil moj elq’amal uxchil kat uchi stuul; jatvatzul unq’a kumoole’ a’e’ kat yatzpu imaas tu ch’aaoe’. A’ chit unq’a ixoje’ tu Tx’ava’ Ixime’ tuk’ unq’a ixoje’ kumool uve’ kat yaansal itiichajil as ye’ kat nimal iderecho chajaak tu ch’aooe’. Kamal kat tz’ib’al u’uj tu yaab’e’ 1996 as kamal kat kaa vi’q’ab’ stuul ti’ iya’ uk ch’aooe’, asoj ye’l u tename’ eeloj tu vi tzii uk ch’aooe’. Unq’a jejleb’al tename’ tu vi tx’ava’ unq’a kumoole’ Ixhil a’ chajaake’ kat tela imaas as antel k’axb’isamaltel chajaak cheel ta’n vi tzii uk’ ch’aooe’. As ye’l b’e’k ati tan ye’l unq’a b’ek’b’ale’ ni nimale’, a’ kuxhe’ at kat tu tename’ cheel, echkole’ uve’ nitel tixmal unq’a ixoje’ tu’k’ jatvatzul unq’a kumoole’ ti tok chajaak ti’ u tx’akiib’e’ ti’ política.

Nimaleen kuxh unq’a tziie’ ye’ q’alpuloj, asoj u elaq’e’ uve’ ni b’an u ijlenale’ tuk’ ka’taj aq’onvil tetz u Estadooe’ as kech unq’a uxchile’ uve’ kat b’ex taq’ tuul ivi’ tuk’ u molich tename’ tu yaab’e’ 2015, a’ k’uxhb’al tetze’ uva’ ni tul ivi’ u tename’ ti’ uve’ ye’ ni txakonsal unq’a b’ek’bale’ as ni sa’ u tename’ uva’ jab’il kux uma’j uxhchil kat eelq’i moj k’axk’oj ipaavine’ la ok vatz b’ek’b’al. Tu b’axa’ ich tu yaab’e’ 2016, Kaalaval b’osq’il sol uve’ elnaj ve’t ti’ solil kat txeypi ti’ ib’anax chaxaj kamchil a’se’ tu ch’aoo as tuchen ve’t u ka’v ich’e’  uma’l u B’ek’b’al kab’al nim tuchine’ kat isikle ib’en xe’ tze’ ka’va’l b’osq’il sol uve’ elnaj ve’t ti’ solil  as chajnaj aapaav ti’ tokeb’e’l ixoj aa kob’an tu ch’aooe’, a’n b’axaj u’uje’ vaa’ sik’lemal ti’ tok chajnaj xe’ tze’.

Jab’il kuxh uma’j uxhchil la isa’ iyolone’ vatz u tx’ava’e’ vaa’, a’ ni tale’ uva’ at iyiikil chajaak la iba’ne’ as u Red de Mujeres Ixiles k’uchun tetz u yiikile’ vaa’. “A’ ni tale’ la paló stuul uva’ taq’onb’een uma’l uxhchil uk k’axk’oje’ ” taq’ aak Xhive’ ni tale. “Ye’l chit itxa’k u ixoje’ vatz politicaae’. Meresteel la qal itxumb’al cha’ma kam tokeb’al u yole’ k’axk’oj ti’ política as kam tok’eb’al u yole’ ixmamal kuxh unq’a ixoje’ aq’al uva’ ye’ la ku k’ul u k’axk’oje’ vaa’ unpajte”, taq’ itzojpu aak.